Η λίμνη των Ιωαννίνων, γνωστή και ως λίμνη της Κυρά Φροσίνης, ονομάζεται Παμβώτις που σημαίνει "η τα πάντα τρέφουσα". Το όνομά της, Παμβώτις, μας παραδίνεται πρώτη φορά στο 12ο αιώνα από τον Ευστάθιο στα σχόλια που έγραψε για την Οδύσσεια. Η πρωτη πληροφορια ομως ότι η λίμνη υπήρχε και παλαιότερα, συναντάται στον Ησίοδο για την ευρύτερη περιοχή στην οποία βρίσκεται η Παμβώτιδα. Πληροφοριες ακομα εχουμε απο τον ιστορικό του Ιουστινιανού, Προκόπιος, που στα "Κτίσματα" αναφέρει την ίδρυση του φρουρίου των Ιωαννίνων ( 527-528 μ.Χ. ). Ο Ιουστινιανός δηλαδή, εκτιμώντας τη στρατηγική σπουδαιότητα του λεκανοπεδίου και θέλοντας να ενισχύσει την εγκαταλειμμένη από τις αδιάκοπες επιδρομές περιοχή, υποχρέωσε τους κατοίκους της παλαιάς Εύροιας της Θεσπρωτίας να μετοικήσουν στη χερσόνησο, όπου σήμερα βρίσκεται το κάστρο των Ιωαννίνων.Ασφαλώς ο Προκόπιος περιγράφει τη λίμνη των Ιωαννίνων γιατί καμιά άλλη λίμνη με νησί και χερσόνησο δεν υπάρχει ούτε και υπήρχε στην Ήπειρο. Η θέση της νέας Ευροίας, που αργότερα μετονομάσθηκε σε Ιωάννινα, επιβεβαιώνεται από τον Ιεροκλή, σύγχρονό του Προκοπίου, που στο Συνέκδημό του, τον ταξιδιωτικό οδηγό της εποχής εκείνης, αναφέρει στην περιοχή αυτή την Εύροια εκ νέου ( Εύροια, Σκνίου ).
Μια ναυμαχία στη λίμνη
Στο " Χρονικό των Ιωαννίνων " ( αρχές 15ου αιώνα και γνωστού μέχρι προ ολίγου ως ' Χρονικό των μοναχών Πρόκλου και Κομνηνού ' ) αναφέρεται μία " ναυμαχία " στη λίμνη. Στις 26/2/1379 ένα τμήμα από 200 περίπου Αλβανούς επιδρομείς κατόρθωσε, με τη βοήθεια ενός τοπικού βαρκάρη, να αποβιβαστεί νύχτα από το Νησί ή το χωριό Πέραμα στη βορειοανατολική ακτή της λίμνης και να καταλάβει τη βορειοανατολική ακρόπολη του Κάστρου ( τον "επάνω γουλάν " , όπου η έδρα των Δεσποτών, όπου σήμερα το Δημοτικό Μουσείο ). Ένα άλλο τμήμα , πιο πολυάριθμο αυτό, από Αλβανούς, Βλάχους και Βουλγάρους, που είχε αποβιβαστεί στο Νησί, ξεκίνησε με μονόξυλα και μία μεγάλη λέμβο, για να καταλάβει το υπόλοιπο Κάστρο. Οι αμυνόμενοι, πιο έμπειροι στη ναυτική τέχνη, έσπευσαν να εμποδίσουν την απόβαση. Τους επιτέθηκαν με δύο μεγάλες λέμβους και μονόξυλα και τους ανέτρεψαν. Τότε αυτοί που κατέλαβαν αιφνιδιαστικά το Γουλά αναγκάστηκαν να παραδοθούν.
Ένα άλλο περιστατικό, αν και ανεπιβεβαίωτο, διασώζει η προφορική παράδοση. Το 1434, τέσσερα χρόνια δηλαδή μετά την οριστική υποταγή των Ιωαννίνων στους Τούρκους, ο Ντουραχάν πασάς, Μπεϊλέρμπεης της Ρούμελης, διέσχισε χειμώνα την Πίνδο προερχόμενος από τη Θεσσαλία, για να καταστείλει μία τοπική ανταρσία στην Ήπειρο, και έφτασε στις ανατολικές όχθες της λίμνης. Ο Ντουραχάν πασάς, χωρίς να αντιληφθεί ότι βρισκόταν στη λίμνη που είχε παγώσει και είχε καλυφθεί, φαίνεται από το χιόνι, διάβηκε με όλο του το στρατό τη λίμνη και διαπεραιώθηκε στην απέναντι όχθη. Όταν πληροφορήθηκε τον κίνδυνο που διέτρεξε, απέδωσε τη σωτηρία του σε κάποιο εικονοστάσι της Παναγίας που βρισκόταν στο σημείο από όπου διαπεραιώθηκε και από ευγνωμοσύνη ίδρυσε στη θέση εκείνη την ομώνυμη μονή, την Παναγία Ντουραχάνη. Η παράδοση δεν είναι εντελώς απίθανη, αν και η διάβαση του Ζυγού το χειμώνα για τακτικό στρατό, και μάλιστα σε βαρυχειμωνιά, είναι δυσχερέστατη, αν όχι αδύνατη. Σε παλιότερες ενθυμήσεις αναφέρεται γενικό πάγωμα της λίμνης κατά τα έτη 1540, 1687, 1700, 1864, 1869 και τελευταία η λίμνη ξαναπάγωσε στα 1929 και 1959.
Η ιστορία της Κυρα - Φροσύνης
Με τη λίμνη συνδέεται και μια τραγική ιστορία, από τις πολλές στα χρόνια του Αλή, ο πνιγμός της όμορφης Κυρά-Φροσύνης, Μια νύχτα ,μετα απο αιτημα της νυφης του αλη πασα η οποια ειχε βρει πειστηρια της απιστιας του συζυγου της , μουχταρ με την Κυρά -Φροσύνη, ο αλη πασας διευταξε την συλληψη της κυρα φροσυνης μαζί με την υπηρέτριά της και με άλλες 17 γυναίκες, οι περισσότερες ελευθερίων ηθών, οι οποιες κλείστηκαν στο ναό του Αγίου Νικολάου των Κοπάνων, στη βόρεια παρυφή της πόλης. Ο Χιούζ αναφέρει ότι εξαιτίας αυτού δημιουργήθηκε μεγάλος αναβρασμός στην πόλη. Ο Αλής επί δύο μέρες ήταν αναποφάσιστος. Περίμενε κάποιο πρόσχημα, ένα διάβημα των προκρίτων για να ελευθερώσει την Κυρά- Φροσύνη και τις 17 γυναίκες. Αλλά οι πρόκριτοι δείλιασαν και ο Αλής τελικά διέταξε τη θανάτωσή τους. Μια νύχτα του 1801 πιθανώς, οι 18 γυναίκες πνίγηκαν στη λίμνη, στην περιοχή του Αγίου Νικολάου.
Η Κυρα - Βασιλική
Γεννήθηκε το 1792-1893 στο Πλέσιο των Φιλιατών ( παλαιότερα Πλεσίβιστα ) και ήταν κόρη του προκρίτου Κίτσου Κονταξή και αδελφή των Γιώργη, Νικολάου και Ιωάννη Κονταξή ( ο πρώτος ήταν οπλαρχηγός και μετά την απελευθέρωση ανώτερος αξιωματικός ). Ήταν πανέμορφη και κίνησε το ενδιαφέρον του Αλή Πασά, ο οποίος την πήρε στα χαρέμια του από δώδεκα χρονών ( 1805 ). Λέγεται ότι είχε μυστικές συνενοήσεις με ανθρώπους του Χουρσίτ και ίσως σε αυτή οφείλεται η σωτηρία των Ιωαννίνων από την ανατίναξη. Για το λόγο αυτό πιθανώς δεν θανατώθηκε, αλλά εξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα στην Προύσα.
Με την δημιουργία του πρώτου Ελληνικού Κράτους, γύρισε στην Ελλάδα ( 1830 ), όπου παρέμεινε για λίγο στο ιδιόκτητο κτήμα της, στο χωριό Βοϊβόντα ( σήμερα Βασιλική ) των Τρικάλων και τελικά εγκαταστάθηκε στην Κατοχή του Αιτωλικού όπου έζησε σε έναν πύργο, γνωστό ως σήμερα ως ' Γουλάς της Κυρά-Βασιλικής '.
Το νησί των Μανιατών
Στα τέλη του 16ου μ.Χ. αιώνα μια ομάδα Μανιατών αποφάσισε να ξενιτευτεί για τα παράλια της Ακαρνανίας και από εκεί εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 1700 μ.Χ. στο νησί της Παμβώτιδας λίμνης επί πασά Σιλάν (Σιλάμπασχιαν). Στην αρχή κατοίκησαν δεξιά της πηγής Ντραπάτωβας (Ντολώρι) της λίμνης των θρυλικών Ιωαννίνων, στους πρόποδες του βουνού Μιτσικέλη, άπου εκεί πάνω είναι και ο τάφος με το μνημείο του ποιητή Μαβίλη. Εκεί προς τους πρόποδες, είναι ερείπια των πρώτων οικιών των Μανιατών.
Από το πρώτο μόνιμο οικισμό τους οι Μανιάτες, με πρόχειρες βάρκες και διάφορα πλεούμενα έφθασαν και εγκαταστάθηκαν εκεί και από τότε δημιούργησαν την μόνιμη Μανιάτικη αποικία τους. Ονομάζεται και σήμερα το νησί των Μανιατών, ενώ συνηθισμένη είναι η φράση «πηγαίνουμε στους Μανιάτες».
